Ba Đậu

BA ĐẬU

Croton figlium L. 

Tên khác: Ba đậu tàu, mần để, mác vát (Tày).

Tên nước ngoài: Purging croton, Croton – oil plant, purgative croton, true Croton (Anh); croton révulsif, hois purgatif. bois des Mollusques (Pháp).

Họ: Thầu dầu (Euphorbiaceae). 

Mô tả 

Cây nhỡ, cao 3 – 6m. Vỏ thân nhân. Cành non hình trụ, màu nâu nhạt, có nhiều lỗ bì. Lá mọc so le, hình bầu dục, góc tròn có hai luyến nhỏ, đầu nhọn, dài 6 – 

8 cm, rộng 4 – 5 cm, khi khô có màu vàng, mép khía răng; lá non màu hồng đỏ, 3 gân chính toả từ gốc lá. 

Cụm hoa mọc thành chùm ở ngọn, dài 10 – 20 cm, gồm hoa đực ở trên, hoa cái ở dưới; hoa đực có cuống mảnh và nhẵn. Lá đài 5. hình bầu dục có lông ở đầu, cánh hoa 5, thuôn, có lông mịn ở mép và nhất trong. nhị 17, bao phấn thuồn, hoa cái có cuống phủ lông tơ hình sao, lá dài 5 thuôn nheri, cánh hoa 1 – 2 hoặc không có, có lông mịn ở mép, bấu hình cầu, có nhiều lông, vòi nhụy 3 x dội. 

Quả nang hình trứng hoặc hình cầu, nhẵn, màu vàng nhạt, hạt có vỏ cứng, màu nâu xám, 

Mùa hoa: tháng 5 – 7; mùa quả: tháng 8 – 10. 

đôi cây bụi và quanh nương rẫy Cây mọc từ hại sau 2 . 3 năm bắt đầu có hoa quả, các năm sau thường xuyên hơn. Tuy nhiên, chỉ những cây được chiếu sáng dây đủ mới có hoa quả nhiều. Lượng tái sinh cây con từ hạt khá. Cây cho gỗ cứng, thường được sử dụng làm củi đun hoặc đồ nông cụ (cái cuốc, xẻng ) 

Cách trồng 

Ba dâu không kéo dài, có thể hơi chịu hạn, sinh trưởng phát triển mạnh vào mùa hè, tàn lụi và rụng lá vào mùa đông. Cây được trồng ở các vườn cây thuốc, vườn thực vật và rải rác ở các gia đình. 

Ba đậu có thể nhân giống được bằng hạt và bằng cành, nhưng chủ yếu là dùng hạt. Hạt ba đậu nhiều, dễ nảy mầm. được gieo vào tháng 2 – 3. Cây con được đánh đi trồng vào tháng 8 – 9 hoặc mùa xuân năm sau, 

Đất nào cũng trồng được ba đậu, miến là cao ráo, thoát nước, không bị úng ngập. Khi trồng, người ta đào hố sâu 60cm, rộng 50 – 70 cm, cách nhau 4 – 6 m. bón lót cho mỗi hố 8 – 10kg phân chuồng hay phân xanh, trộn đều phản với đất. Sau đó đặt cây, lặp lại và tưới ẩm. Hàng năm, cần xáo xới, bón thúc bằng phần chuồng hoặc phân vi sinh tạo điều kiện cho cây ra hoa kết quả. 

Hạt ba đậu vừa dùng làm thuốc, vừa có thể dùng để chế biển thành thuốc trừ sâu mọt rất tốt. Vào tháng 8 – 9, khi quả chín, người ta thu về phơi khô đập lấy hạt . 

Phân bố, sinh thái 

Colon L là một chi lớn của họ Thầu dầu (Euphorbiaceae). Tổng số loài trên thế giới vào khoảng 800, bao gồm các đại diện là cây gỗ, cây bụi hoặc tháo, phân bố rộng rãi ở vùng nhiệt đới, cân. nhiệt đới và cả ở vùng ôn đới ẩm. 

Chi Croton L. ở Việt Nam có đến 43 loài và thử (var ), trong đó có cây ba đâu là loại phân bố tương đối rộng rãi ở hầu hết các tỉnh vùng núi thấp (dưới 1000m) và trung du. Đôi khi cũng gặp cả ở đồng bằng ở miền Bắc các tỉnh có nhiều ba đâu là Yên Bái, Tuyên Quang, Hòa Bình, Sơn La, Thái Nguyên, Cao Bằng, Bắc Cạn, Thanh Hóa. Ba đậu cũng phân bố phổ biến ở một số nước khác, như Lào, Campuchia, Thái Lan, Ấn Độ). Sri Lanka, Myanmar…, một số nơi ở Ấn Độ còn trồng cây này để lấy hạt ép dầu. 

Ba đậu thuộc loại cây gỗ nhỡ, lúc còn nhỏ hơi chịu bóng, sau trở nên tia sáng. Cây mọc lẫn với các loại cây bụi, dây leo khác ở các loại hình rừng thứ sinh, 

Bộ phận dùng 

Hạt thu hái ở quả vào tháng 8 – 9 khi chưa nứt vỏ, phơi khô để nguyên cả quả cho dể bảo quản. Ngoài ra, lả và rẻ đôi khi cũng được dùng 

Do hạt ba dậu có chứa loại dầu rát dọc nên khi dùng phải khử bớt độc. 

Có ha! Cách làm giám đốc như sau: 1. Bỏ vỏ, giã nhỏ nhất hai, quấn giấy bản rối cp, giấy sẽ thấm dầu. Thay giấy mời nhiểu lần, ép cho đến khi hết kiệt dầu rỔi đem sao qua cho vàng. Sản phẩm chế theo kiểu này được gọi là “ba đầu sương”. 2. Làm khô như trên rồi sao giờ cho đến khi có màu đen, loại này được gọi là “Hắc ba dầu” có độ dốc thấp hơn. 

Thành phần hóa học 

Hạt ba đậu chứa 30-40% dầu (so với toàn bộ hat) hoặc 43 – 63% (so với nhân hạt). Dầu này được lấy ra  bằng phương pháp ép hoặc chiết xuất bằng dung môi. Tùy theo phương pháp chiết mà dấu có màu vàng sáng đến màu nâu thẫm 

Ngoài dầu ra, trong ba cậu còn chứa 18% protein. một albumul rất độc là crolli, một glucosid là crotonosid và một alcaloid. Ngoài ra còn có đường sucrose, các acid amin như arginin, lysin… 

Dầu ba đậu là một chất lỏng sền sệt, hơi có phát quang, vị cay nóng. Tỷ trọng ở 25°C Là 0.935 – 0,950, chỉ số xà phòng là 102 – 108 tan trong cùng thể tích cồn cao độ nếu cho thêm nhiều cồn sẽ phân thành hai lớp. Thành phần gây đi lỏng sẽ tan trong lớp cốn. 

Dầu ba đậu cũng tan trong ether, sulfua Cacbon và acid acetic. Thành phần dầu gốm các acid béo thông thường như acid oleic 37,0, linolic 19, , arachidic 1,5. stearic 0,3. palmitic 0.9, myristic 7,5%. 

Ngoài ra còn có các acid đặc biệt :rong hai ba dầu là acid crotonic, tiglic, valerianic. isovalerianic, capronic, laurostearinic… 

Thành phần có tác dụng tay trong dầu ba đậu là chất nhựa Croton. Chất này có thể chiết được bằng methanol với hiệu suất là 1 – 3m, nhựa croton là ester của một alcol là phorbol với acid tiglic và một số acid khác. 

Chất Crotin là một albumin gồm hai protein lộc là Croton globulin và croton albumin, Các chi này gây độc với nguyên sinh chất (protoplasma) và có tác dụng làm vón máu. Nhiệt độ cao sẽ làm giảm bớt độ độc của chúng, glucosid crotonosid có trong hạt với hàm lượng từ 1% đến 4% được xác định là d.ribosid của 2 hydroxy 6 – amino purin. 

Tác dụng dược lý 

Dầu ba đậu là một thuốc tẩy mạnh nhất trong các loại thuốc tẩy. Ngay cả với liều nhỏ, nó gây tẩy mạnh và nôn. Dầu ba đậu còn là một thuốc gây sung huyết da rất mạnh, khi bôi vào thì thấy da nóng bỏng và phồng lên, mọng nước, sau đó thành mụn và tróc da. 

Tính vị, công năng 

Vị cay, tính nóng, rất độc. Vào hai kinh: vị và đại tràng. Phá tích, trục đàm, hành thuỷ 

Công dụng 

Hạt ba đậu chứa dầu rất độc (Bảng A). Thường dùng hạt dưới dạng ba đậu sương hoặc hắc ba đậu. 

Chữa hàn tích đình trệ, bụng dầy trưởng, đại tiện bí kết, ho nhiều đờm loãng, thủ thũng

Ngày dùng 0,01-0,05g ba đậu sương, có thể làm viên hoặc chế cao. Thường phối hợp với các vị thuốc khác. 

Trong y học Ấn Độ, dầu ba đậu có trong thành phần của một số thuốc xoa gây sung huyết da, được áp dụng trong trường hợp viêm phổi, đau dây thần kinh hông và một số bệnh khác. Nhưng biện pháp này không được coi là an toàn vì có thể gây tróc da. Đôi khi dùng ba dậu là một thành phần trong những thuốc bôi dẻo làm rộp da ở thú y, nhưng ít dùng làm thuốc tẩy. Gỗ cây ba đậu được coi là có tác dụng làm chảy mồ hôi với liều nhỏ, có tác dụng tẩy và gây nôn với liều lớn.

Ở một địa phương vùng Đông Bắc Ấn Độ, người ta đã dùng một bài thuốc có ba dậu để chữa vàng da.

Kiêng kỵ: Ba đậu có độc tính mạnh nên không dùng cho người thể trạng hư yếu, phụ nữ có thai và người đang sốt nóng.

Khi bào chế ba đậu cần bảo vệ mắt và tay vì dầu ba đậu gây rộp da.

Không được dùng chung với hạt bìm bìm biếc (khiên ngưu tử)

Chú ý: Ba đậu rất độc, không được dùng quá liều. Nếu dùng ba đậu, mà không đi tiểu được thì cho uống thêm nước cháo nóng. Ngược lại , uống ba đâu mà đi tả không dứt, uống nước cháo nguột sẽ ngừng ngay. Khi bị ngộ độc ba đậu cho uống hoàng liên hoặc dùng đậu đen hoặc đậu xanh nấu nước uống để giải.

Bài thuốc có ba đậu

1. Tam vật bạch thang, chữa viêm niêm mạc dạ dày cấp tính, đau bụng (Trương Trọng Cảnh)

Ba đậu sương 1g, cát cánh 3g, bối mẫu 3g. Tất cả đều tán bột, trộng đều. Mỗi lần uống 0,2g chiêu với nước ấm

2. Chữa đau bụng, viêm dạ dày (Diệp Quyết Tuyền)

Ba đậu sương 0,5g, nhục quế 3g, trầm hương 2g, đinh hương 3g. Tất cả đều tán bột mịn, trộn đều. Mỗi lần dùng 0,5g đến 1g, chiêu thuốc với nước

3. Chữa thủy thũng:

Ba đậu 200mg, hạnh nhân 3g. Bào chế thành viên cỡ bằng hạt đậu xanh. Ngày uống 3 đến 6 viên. Uống đến khi có tác dụng lợi tiểu và đi ngoài nhuận thì thôi.

4. Chữa tỳ vị lạnh trệ, tích tụ và đại tiện bí kết bụng căng:

Ba đầu sương, Can khương, đại hoàng đều bằng nhau, tán bột mịn làn thành viên với mật, mỗi lần uống 0,50 – 1g.

5. Chữa trúng phong sùi đờm rãi, hôn mê, cấm khẩui (Nam dược thần hiệu)

Dùng giấy bản bọc hạt ba đậu đập giập ép cho dầu thấm vào, cuộn giấy đó dốt lên để xông và thổi khói vào mũi họng thì tỉnh.

6. Chữa các chứng tích báng (sách trên):

Ba đầu 21 hạt đập giập, gạo cũ (trần mễ) 4 lạng cùng rang, đến khi gạo vàng. bỏ ba đậu lấy gạo, thêm trần bì 4 lạng, tán bột làm viên với hố bằng bột đậu, uống mỗi lần 5 viên. Ngày uống 2 lần với nước gừng.

7. Chữa cổ trướng màng bụng đầy nước

Ba đậu sương 12g, phèn đen 40g nung đỏ, tán bột làm viên, uống mỗi ngày một lần: 1 – 2g.

8. Diệp thị dưỡng vị thang, chữa vị âm hư, thường gặp ở những người sau khi mắc các bệnh nhiễm khuẩn có sốt cao đã khỏi

Ba đậu sương 0,10g, mạch môn 12g, thạch hộc 12g, tang diệp 12g, sa sâm 12g, bạch truật 10g, ngọc trúc 8g, ô mai 6g, ma hoàng 4g 

Các triệu chứng của vị âm hư là miệng hong khô, nhất là sau khi ngủ dậy, sốt nhẹ, trán trọc, không muốn ăn, táo bón, lưỡi đỏ, ít rêu, mạch tế sác. 

Bài thuốc có tác dụng dưỡng âm hòa vị. 

9 Viên trừ đởm: 

Hắc ba đậu 4g, nam tinh chế 20g, bán hạ chế 20g, bố kết chế 20g, phèn chua phi 20g, hạnh nhân 4g. 

Tán bột, làm viễn, mỗi ngày uống 10g, chia làm 2 lần. Chữa đàm thấp: ho hay tái phát, trời lạnh ho tăng lên, đờm dễ khạc, sắc trắng loãng hoặc thành cục dính, buổi sáng ho nhiều, ngực dậy tức, ăn kém, rêu lưỡi trắng dính, mạch nhu hoạt. 

 

Nam Y Dược Phú Tuệ trên Facebook tại đây