Bách Bệnh

BÁCH BỆNH

Eurycoma longifolia Jack.

Tên khác: Lồng bẹt, bá bịnh, mật nhơn, tho nan (Tày)

Họ: Thanh thất (Simaroubaceae)

Mô tả

Cây nhỡ, cao 2 – 8 , ít phân cành. Lá kép lông chim lẻ, mọc so le, gồm 21 – 25 lá chét không cuống, mọc đối, hình mác hoặc bầu dục, gốc thuôn, đầu nhọn, mặt trên xanh sẫm bóng, mặt dưới có có lông màu trắng xám; cuống lá kép màu nâu đỏ, 

Cụm hoa mọc ở ngọn thành chùm kép hoặc chùy rộng, cuống có lông màu gỉ sắt, hoa màu đỏ nâu, đài hoa chia thành 5 thùy hình tam giác có tuyến ở lưng: tràng hoa 5 cánh hình thoi cũng có tuyến; nhị 5 có lông dày và hai vảy ở góc; bầu có 5 noãn, hơi dính nhau ở gốc, đầu nhụy rời.

Quả hạch, hình trứng, nhẵn, có rãnh dọc, khi chín màu vàng đỏ, chứa mỗi hạt. 

Cây đa dạng và có nhiều thứ. 

Mùa hoa: tháng 1 – 2, mùa quả: tháng 3 – 4 

Phân bố, sinh thái 

EuryCania Jack. là chi nhỏ gồm những đại diện là cây bụi hoặc cây gỗ nhỏ, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới Đông Nam Á và Nam Á. Vùng Đông Nam Á có 3 loài và một vài dưới loài, trong đó đáng chú ý nhất là loài bách bệnh phân bố rộng rãi từ Myanmar đến các nước Đông Dương, Thái Lan, Malaysia, đảo Sumatra, Borneo (Indonesia) và Philippin. Loại này còn xuất hiện ở Nam Trung Quốc, Ấn Độ và một vài nước khác:  

Ở Việt Nam, bách bệnh phân bố rải rác ở các tỉnh vùng núi thấp (dưới 1000m) và trung du. Các tỉnh Tây Nguyên và miền Trung gặp nhiều hơn ở các tỉnh phía bắc. Cây có thể chịu được bóng nên thường gặp ở dưới tán rừng còn tương đối nguyên sinh, rừng thứ sinh, và đôi khi cả ở đồi cây bụi ở vùng trung chu, Cây mọc ở vùng đồi thường có chiều cao thấp, trong khi đó những cây mọc dưới tán rừng ẩm có thể cao tới 5 hoặc 7m, hoa quả nhiều. Bách bệnh và hoa quả nhiều, nhưng lượng cây con tái sinh từ hạt hạn chế, do quá chín rụng vào mùa mưa bị lũ cuốn trôi mất. Trong tự nhiên gặp nhiều cây chồi, điều đó chứng tỏ bách bệnh có khả năng tái sinh tốt sau khi bị chặt phá.

Bộ phận dùng 

 

Vỏ thân, rễ, lá phơi hoặc sấy khô. 

Thành phần hóa học 

Trong vô và gỗ bách bệnh người ta đã chết dược các chất sau: 

+ Các hợp chất quassinoid: eurycomalacton, 6 – alpha – hydroxyeurycomalacion. longilacton, 5, 6 – dehydro – eurycomalacton, 14, 15 -beta – dihydroxy klaineana, 11 – dehydrollainen011, các quassinoid có tác dụng diệt vi trùng sốt rét Plasmodium falcifarum đã kháng thuốc 

+ Các hợp chất triterpen loại tirucalan: niloticin, dihydro niloticin, piscidinol A, bourjotinolon A, episapelin A, melianon và hyspidron.Từ rễ đã phân lập được 3 quassinoid: eurycomanol. eurycomanol 2 – O – beta – D glucopyranosid và 13beta, 18 – dihydroeurycomantol.

+ Các alcaloid loại canthin – 6 – on được phân lập từ vỏ và gỗ: 9.10-methoxy canthin – 6 – on, 10 – hydroxy – methoxy – canthin – 6 – on, 11 hydroxy – 10 – methoxy – canthin – 6 – on, 5. 9 – methoxycanthin – 6 – on và 9 – methoxy – 3 methyl – canthin – 5.6-dion 

Ngoài ra còn có các alcaloid carbolin.

Từ vỏ cây bách bệnh miền Đông Nam Bộ Việt Nam đã xác định được thành phần hai chất đắng curicomalacton và 2,6dimethoxybenzoquinon. Ngoài ra, còn campestrol và beta-sitosterol.

Tác dụng dược lý 

Bách bệnh có những tác dụng dược lý tã được chứng minh như sau: 

– Cao chiếu từ bách bệnh có tác dụng kháng kỷ sinh trùng sốt rét trong thử nghiêm nuôi cấy in vitro. 

– Bách bệnh có tác dụng tăng dục. Có mối tương quan giữa hoạt tính kích thích sinh dục nam và lượng nội tiết sinh dục nam trong huyết thanh. Thân và rễ bách bệnh làm tăng lượng testosteron trong huyết thanh động vật, rễ làm tăng testoteron nhiều hơn thân cây

– Mỗi chế phẩm thuốc gồm 3 dược liệu: bách bệnh, trâm bầu và xấu hổ có độc tính cấp diễn và trườn diễn rất thấp. Thuốc có tác dụng lợi mật rõ rệt và không làm thay đổi thành phần của mật ở chuột lang. Thuốc làm tăng thải trừ BSP của gan thỏ so với đối chứng

– Chế phẩm thuốc này có tác dụng làm chậm quá trình hư biến của gan chuột cống trắng gây nên do carbon tetraclorid. Nó cũng làm tăng sự tái tạo của tế bào gan chuột nhắt trắng trong mô hình gây thương tổn gan thực nghiệm.

– Áp dụng trên bệnh nhân có chỉ định điều trị lợi mật, chế phẩm gồm bách bệnh, trâm bầu và xấu hổ đã làm giảm bilirubin máu một cách có ý nghĩa

Công dụng

Theo kinh nghiệm dân gian, vỏ thân bách bệnh được dùng chữa các trường hợp ăn uống không tiêu, nôn mửa, đầy bụng tiêu chảy, gần như vị hậu phác, còn dùng chữa sốt rét, giải độc do uống nhiều rượu và chữa lưng đau mỏi do thấp. Vỏ phơi khô tán bột, ngâm rượu hay làm thành viên hoặc sắc uống. Ngày dùng 6-12g. Quả chữa lỵ. Rễ chữa ngộ độc và tẩy giun. Lá nấu nước tắm chữa lở ghẻ.

Kiêng kỵ: Phụ nữ có thai không nên dùng.

Theo kinh nghiệm dân gian Indo, nước sắc của lá hoặc vỏ thân bách bệnh được coi là vị thuốc cổ truyền tốt nhất để chữa sốt rét. Có ý kiến cho là nó có hiệu lực tương đương với viên nén cloroquin trong điều trị sốt rét. Nước sắc lá được dùng làm thuốc chữa đau lưng, đau bụng âm ỉ, nhiễm khuẩn đường tiết niệu và những rối loạn về khớp.

Nước sắc lá bách bệnh cùng với lá một loài lấu (có thể là Pschotria malayana) được dùng uống chữa sốt, với là một loài Uncaria điều trị tiểu tiện, ra máu, với lá cây ngoi điều trị những rối loạn về khớp.

Bài thuốc có bách bệnh

1. Ôn kinh trợ dương điều khí thang, chữa bại liệt nửa người bên phải, do dưỡng khí suy, phong tê, mình lạnh tê dại:

Bách bệnh 4g, rễ đinh lăng 10g, xấu hổ sao 8g, dây đau xương 8g, đậu chiều sao 8g, dây trâu cổ 8g, cây thần sa 6g, bạch hồ tiêu (quả chín phơi khô, sát bỏ vỏ ngoài) 5g, quế chi 5g, gừng sống 3g. Sắc nước uống.

2. Tư bổ âm huyết thang, chữa âm huyết suy kém, tê bại nửa người bên phải, nóng đau

Bách bệnh 6g, đậu đen 12g, hà thủ ô đỏ 10g, dây gùi 8g, huyết rồng 8g, rau muống biển 8g, rễ nhàu 8g, rễ ô môi 8g, rễ cỏ xước 8g, tang chi 8g, dây kí ninh 2g. Sắc nước uống.

3. Bá ứng tiêu hạ tán, chữa đau bụng, ăn không tiêu, đầy hơi chướng bụng

Bách bệnh 50g, vỏ quýt 100g, hoắc hương 100g, củ bồ bồ 100g, dây mơ 100g, dây rơm 100g, cam thảo nam 100g, hậu phác 100g, củ sả 50g, củ gấu 50g, tiêu lốt 50g.

Các vị tán nhỏ, ngày uống 12g (người lớn), trẻ em tùy theo tuổi mà quy định liều dùng.

 

Nam Y Dược Phú Tuệ trên Facebook tại đây